Türkiye’de Elektrik Üretiminin 100 Yılı
Türkiye'de elektrik enerjisi ilk kez II. Abdülhamid döneminde 1902’de Tarsus'ta kurulan bir hidroelektrik santralla üretilmeye ve kullanılmaya başlandı. Tarsus Belediyesi'nde çalışan Avusturyalı Dörfler tarafından kurulan santralından
su değirmeni milinin transmisyon kayışı ile 2 kW'lık bir dinamoyu bağlamasıyla üretim başlamış oldu. Üretilen elektrik enerjisi ile önce Tarsus'un sokakları aydınlatıldı.
Kayda değer ilk elektrik üretim tesisi ise 1914’te hizmete giren ve 1983 yılına kadar hizmet veren Silahtarağa Termik Santralı oldu.
*
1930'lu yıllara kadar Türkiye'deki elektrik çalışmaları, genelde yabancı işletmelerin elinde olan küçük yerel santraller ve onların beslediği birbirlerinden ayrı yerel dağıtım şebekelerinin işletilmesi şeklinde idi. 1939’da yabancı şirketlere verilmiş olan bu imtiyazlar devletleştirildi ve dağıtım hizmetleri genellikle belediyelere devredildi.
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulduğu 1923 yılında, kurulu güç 33 MW ve yıllık üretim 45 milyon KWh iken; 1935 yılına gelindiğinde, kurulu güç 126,2 MW, üretim 213 milyon kWh, elektriklenmiş il sayısı ise 43 oldu.
1935’te kurulan Etibank’ın 3 ana işlevinden biri elektrik işletmeciliği olarak düzenlenmiştir. Yine aynı yıl Maden Tetkik Arama (MTA) ve Elektrik İşleri Etüd İdaresi (EİEİ) kuruldu.
1954’te Devlet Su İşleri (DSİ) kurulana kadar hidroelektrik tesis dahil tüm üretim ve dağıtım Etibank
önderliğinde bu kuruluşların katkılarıyla yürütülmüştür. Birçok sanayi kuruluşunun ve belediyelerin işlettiği dizel santraller ile hidroelektrik santrallerle şehirlerin elektrik ihtiyaçları karşılanmaya çalışıldı.
1948 yılında, Silahtarağa Termik Santralı’ndan o güne kadarki en büyük tesis olan Zonguldak'daki Çatalağzı Termik Santralı devreye girmiş ve 1952 yılında 154 kV'luk bir Enerji nakil hattı ile İstanbul'a elektrik takviyesi yapılmıştır. Bu Enerji nakil hattı, ulusal enerji sisteminin de (Enterkonnekte sistem) başlangıcını oluşturmuştur.
1950'li yıllarda, Türkiye'nin kurulu gücü 407.8 MW, yıllık üretim ise 500 milyon kWh'a ulaşmıştı. 1956 yılında 3 önemli tesis ulusal elektrik sistemine bağlandı: Adana Seyhan Barajı ve HES’i, Ankara Sarıyar barajı ve HES’i ile Kütahya Tunçbilek Termik Santralı.
*
Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en büyük elektrik projesi Atatürk Barajı 2400 MW gücündedir.
1958’de Nazilli Kemer Barajı ve HES’i, 1959’da Kırşehir Hirfanlı Barajı ve HES’i, 1960’ta Manisa Demirköprü Barajı ve HES’i o yıllarda kurulan hidroelektrik tesislerdir.
1970’de Türkiye Elektrik Kurumu (TEK) kurulmuş; belediye ve birlikler hariç üretim, iletim ve dağıtım tesisi yapım ve işletilmesi ile sektörün planlanması tekel statüsüyle TEK'e verilmiştir.
Bu tarihte kurulu güç 2.234,9 MW, üretim ise 8 milyar 623 milyon kWh seviyelerine yükseldi, ilk 380 kV "Enerji Nakil Hattı" sisteme dahil edildi ve elektriklenmiş köy sayısı % 7'ye ulaştı.
1972’de, Türkiye’nin o güne kadar ki en büyük baraj ve HES'i olan 300 MW gücündeki Eskişehir Gökçekaya Barajı ve HES’i ile yine en büyük termik santral projesi olan Seyitömer Termik Santralı devreye alındı.
1975’te Fırat Nehri üzerinde inşa edilen Keban Barajı, 1.330 MW'lık kapasitesi ile o yıla kadar kurulan tüm barajlı santrallerin toplamından daha büyük kurulu güce sahipti.
1982’de Belediyeler ve Birliklerin ellerindeki elektrik tesisleri TEK'e devredildi. Bu tarihten itibaren de enerjinin üretim, dağıtım ve satışları TEK tarafından yapılması sağlandı.
Bu dönemde Türkiye'nin kurulu gücü 6.638,6 MW, üretimi ise 26 milyar 552 milyon kWh oldu, elektriklenmiş köy sayısı % 61'e ulaştı. Bu yıllarda 300 MW 2 ünite olarak Çayırhan Termik Santrali yapıldı ve 2000’de 2 ünite daha eklendi.
*
1984’te TEK’in tekel statüsü kaldırılmış, yerli ve yabancı Sermaye Şirketlerine üretim tesisi kurmak ya da mevcut üretim ve dağıtım tesislerinin mülkiyeti TEK’de kalmak üzere işletme hakkı devralmak suretiyle faaliyette bulunma imkânı verildi.
1993'te TEK; üretim ve iletimden sorumlu TEAŞ, dağıtımdan sorumlu TEDAŞ olarak ikiye ayrıldı.
Bu dönemde Yap-İşlet Devret (YİD) modeli ile kurulması kabul edilen üretim tesislerinin finansmanının teşebbüs sahiplerince sağlanması, üretilen tüm enerjinin TEK tarafından satın alınması benimsendi. 3096 sayılı yasa ile Özel sektöre üretim, iletim, dağıtım ve ticaret yetkisi veren Yap-işlet-Devret modeline, otoprodüktör (Kendi elektrik enerjisi ihtiyacını kendi ürettiği tesislerden sağlayan, ürettiği fazla enerjiyi kamuya satan sanayi kuruluşları) uygulamasına ve mevcut tesislerin işletme hakkı devri uygulamasına geçildi.
1996’da sadece yeni üretim tesislerinin yapımı için Yap-İşlet Modeli uygulamasına yönelik 4283 sayılı yasa yayınlandı.
*
3 Mart 2001’de Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) oluşturulmuş olup piyasada faaliyet gösterecek olan işletmelerin bu kurum ve kurul ile uyumlu çalışması öngörülmüştür.
