Osmanlı Devletinin Son Dönemlerinde Milliyetçilik
Fransız Devrimi 1789’da başladı ve 1799 yılına kadar sürdü. Fransız İhtilâli olarak da bilinir. Fransadaki monarşi yönetimi son buldu ve yerine Cumhuriyet kuruldu. Roma Katolik Kilisesi’nin etkisi zayıflayarak toplumda ciddi reformların yapılması gerçekleşti. Avrupa ve Batı dünyası tarihi yeni bir döneme girdi.
Özellikle Fransa’da ortaya çıkan “Ulus – Devlet” ve “Milliyetçilik” kavramı Batılı bütün ülkelerde değişime sebeb oldu. Bünyelerindeki milli burjuvazinin ve sanayi kapitalizminin Avrupa içindeki ezici ve sömürücü durumu ile çelişkileri bu sonucu doğurmuştu. Batı burjuvazisi ve kapitalistleri dışa dönük çalışmalarına hız verdi. “Demokrasi, laiklik, özgürlük, eşitlik, kardeşlik” gibi devrimci sloganlarının hayata geçmesi, kapitalizmin ve burjuvazinin kendi topraklarını aşmasına neden oldu.
Osmanlı Devleti de bu gelişmelerden doğal olarak etkilendi. Ama, Osmanlı Devletinin yapısı bu yeni düşünce ve ideolojileri benimsemesine ve uymasına hiç de uygun değildi. Fransız Devriminin “özgürlük, eşitlik, kardeşlik” sloganı, Osmanlılara “özgürlük, eşitlik, ulusallık” biçiminde ve dar çerçevede geçmiştir.
Çünkü Osmanlı’daki Türk öğesi, kavmî duygudan çok İslâm inancı ve geleneklerine bağlıydı. Bu Türk öğesi bütün Osmanlı topraklarına çoğunluklu ve eşit olarak zaten dağılmış değildi. İşte bu sebeblerle Osmanlı’yı etkileyen Fransız Devrimi’nin sonunda ortaya çıkan ideolojiler, daha çok Osmanlı tebası olan gayrimüslîm ve gayritürk unsurlar üzerine etkili oldu. Özellikle etnik milliyetçilik ile İslâmiyetin dışındaki dinî milliyetçiliği körükledi. Kısa kesiyorum; bu sebeble, Yunanlılar toprağını Osmanlı’dan kopardı. Bulgarlar, Romenler, Sırplar, Arnavutlar, Macarlar, Araplar teker teker ve özellikle etnik milliyetçiliğin ideolojisi etkisiyle kopmaya başladılar. Tabiki Batı kapitalizmi ile burjuvazisinin de pazar arama – bulma kaygısıyla kışkırtmaları sonucu; Osmanlı 1920 yıllarına kadar küçüldü ve parçalandı. Gerçi 19. yüzyıl boyunca; Osmanlı bürokrat ve aydınları arasında, Fransız Devrimi sonucunda yeni ideolojiler gelişti. Meselâ Osmanlılık ideolojisi, ama bu ideoloji millet kavramının önüne geçemedi.
1826 Vakay-i Hayriye bu sebeble gerçekleştirildi. Bu sebeble, 1839 Tanzimat Fermanıyla yeni düzenlemeler getirildi, 1876 Anayasası yeni hukuki düzenlemeler için kabul gördü. Meşrutiyete bunun için geçildi. Bunun için, Batı sermayedarları Osmanlı bünyesinde faaliyetlerini geliştirdiler. Osmanlı aydını, ümmet ve millet kavramlarını eşdeğer görmeye devam ettikleri süre içinde; Yeni Osmancılık ve Jön Türkler hareketi Osmanlı Devleti aleyhine cereyan eden akımları ve oluşumları durduramadı.
Yeni Osmancılığı 1876 Anayasasına sokan, burjuvazinin ve hatta sermayedarların olmadığı bir ülkede yaşayan Osmanlı bürokrat-aydın kesiminin yurtseverlik, vatanseverlik, Osmanlılık düşünce ve inanışları duygusallık düzeyinde bir hareket olarak kaldı. Vatan ideali etrafında “Osmanlı Milleti” yaratma, bunu da “İslâm Milleti” çelişkisiyle empoze etme girişimleri hiçbir zaman sonuca ulaşamadı. Çünkü Osmanlı Devleti, çok uluslu bir devlet idi. Bu çok uluslu ve çok inançlı yapıyı korumak ve idame ettirmek zaten mümkün değildi.
Osmanlı milletini kurmayı amaçlayan yöneticiler ve politikacılar; Türk milleti (hâkim millet) içinde diğer bütün tebaları eritme teşebbüsleri ve çabaları hiçbir zaman gerçekleşmedi. Türk milliyetçisi aydınların oluşturduğu İttihat ve Terraki Partisi; tüm yurtsever (vatansever), Jön (Genç) Türkler, Yeni Osmanlı, Osmanlı milliyetçiliği ideolojilerini benimseyen kesimlerin zahiri ittifakı sonunda iktidara gelmiş olmaları bile, Osmanlı Devletinin topraklarını ve de topluluklarını ayakta tutmaya yetmemiştir. Birinci Dünya Savaşına Osmanlı’yı sokan İttihatçılar parçalanmanın ve bölünmenin önünü alamamışlardır.
Türklük Bilinci, Türk milliyetçiliği ve ulus-devlet anlayışının 20. yüzyılın başında nasıl geliştiğini başka bir yazımda ele almak istiyorum.
