Abbaskulu Ağa Bakıhanov
Azerbaycan’ın Bakü şehrine 20 km. uzaklıkta bir yerleşim yeri bulunuyor. Buranın adı Bakıhanov şehri. Eski adı Hile olan bu köy; gelişmiş, sonra adı Emircan olmuş. Bugün Bakıhanov olarak adı tescil edilmiştir. Bu ad, bu şehirde 1794 yılında doğan, Bakü Hanları neslinden olan Abbaskulu Ağa’nın anısına verilmiştir. Abbaskulu Ağa’nın babası Mirza Mehemmed Han, annesi daha sonra Müslümanlığı kabul etmiş olan Gürcü asıllı Sofiya Hanımdır. Abbaskulu Ağa, Bakü Hanları neslinden dolayı Bakıhanov olarak soyadını kullanmıştır ve öyle tanınmıştır.
Sekiz yaşına kadar Emircan’da yaşayan Abbaskulu Ağa, yakın köyler Maştağa, Balahanı, Ramana gibi yerleşim yerlerinde yaşamıştır. Babası Mirza Mehemmed ile, amcasının oğlu Hüseyinkulu Han arasında iktidar kavgası sonucunda, 1802 yılında babası Hanlığı bırakmak zorunda kalmıştır. Abbaskulu Ağa, ailesi ile birlikte Quba’ya göç etmişlerdir. Dayısı Feteli Han’ın onlara bağışladığı Emsar köyünde yaşamaya başlamışlardır. Abbaskulu Ağa 1819 yılına kadar burada yaşamış, öğrenimini burada tamamlamıştır. Dayısı Feteli Han onu özel öğretmenler tarafından çok iyi yetiştirmiştir.Rusça, Farsça, Arapça gibi birkaç dil öğrenmiştir.
1819 yılında Rus General Yermelov’un daveti üzerine Tiflis’e gelip burada Kafkas Baş Harbi İdaresinde (Kafkas Ordusu Başkomutanlığı) Şark dilleri tercümanı olarak göreve getirilmiştir. 26 yıl bu görevde kalmıştır. Hac görevini yerine getirmek üzere gittiği Mekke’den Medine’ye dönerken Vadi-yi Fatıma diye bilinen yerde veba hastalığına tutulmuş ve burada vefat etmiştir. Tarih 1847’dir ve öldüğü yerde defnedilmiştir.
Bugün, Bakıhanov olarak bilinen yere onun hatırasına bu ad verilmiştir. Burada, Abbaskulu Ağa Bakıhanov’un çok büyük bir heykeli dikili olup, onun evlatlarından olan Bakıhanovlar yaşamaktadırlar. Bu ailenin en ünlülerinden birisi; Halk Sanatçısı, Bakü Müzik Akademisinin Profesörü, “Şöhret” madalyalı, besteci, kompozitör Tofik Bakıhanov’dur. Benim de tanıdığım bu değerli insan Bakıhanov’da yaşamaktadır.
Abbaskulu Ağa Bakıhanov’un, Azerbaycan’ın ilmi tarihinin ortaya çıkarılmasında çok önemli rolü olmuştur. Aslında Abbaskulu Ağa, değerli bir alimdir. Azerbaycan Türkçesine, Rusça’ya, Arapça ve Farça’ya son derece hakim olan Abbaskulu Ağa’nın çok önemli eserleri bulunmaktadır. Dil, coğrafya, tarih, astronomi, mantık, psikoloji ve diğer pek çok ilimlerde onun eserleri bugün bile kaynak olarak kullanılmaktadır.
“Kanun-i Kutsi” adlı eseri Fars dilinin dilbilgisi kurallarını öğreten bir kitaptır.
Çok gezen bir kişi olarak coğrafya konusunda da iki eser kaleme almıştır. Bunlardan birisi “Keşf-ül Garaib” diğeri, “Umumi Coğrafya”dır. Bu iki eser de Farsça kaleme alınmıştır. Amerikanın Kristof Kolomb tarafından keşfini anlatan ve Şair, âlim Mirza Meherrem ile birlikte kaleme alınan “Keşf-ül Garaib” adlı eser, Azerbaycan Türkçesine de çevrilmiştir. “Umumi Coğrafiya” adlı eseri bugün ele geçmemiştir. Sanıyoruz ki bu eser tamamlanmamıştır. Bu eserin varlığı; henüz onun diğer eserlerinde kaynak olarak gösterdiğinden anlaşılmaktadır.
Abbaskulu Ağa’nın psikoloji ve pedagoji alanında yazdığı iki eseri bulunuyor. Bunlardan birisi “Tehzib-ül Ahlâk” diğeri “Kitab-ı Nasihat” (Nasihatnâme)‘dir.
Azerbaycan ve Dağıstan halklarının tarihinin kaleme alındığı “Gülistan-ı İrem” adlı eseri çok önemlidir. Bu eser, sıradan bir tarih değil daha çok halk kültürünün materyallerinden oluşmuş bir eserdir. Bu eser Azerbaycan Türkçesi ve Rusça olarak defalarca yayımlanmıştır.
Abbaskulu Ağa Bakıhanov’un bunlardan başka “Esrar-ül Melekut” ve “Eyn-ül Mizan” adlı iki eseri daha bulunmaktadır.
Bu değerli âlimin doğumunun 218. yılı, ölümünün 165. yılı nedeniyle 2012 yılında Bakıhanov da onun adına büyük bir anıt heykel dikildi ve bir güzel parka onun adı verildi. Bakıhanov şehrinde yaşayan Azerbaycan Kelâmlar ekolünün kurucusu Hacı Ferhat Mirza, bu anıtın ortaya çıkmasında önemli maddi ve manevi katkılarda bulunmuştur.
Beni de bu anıtın açılışına Prof. Dr. Hacı Ferhat Mirza, özellikle davet etmişlerdi. Prof. Dr. Tofik Bakıhanov’un, Prof. Dr. Elçin İskenderzade’nin ve pek çok âlimin katıldığı, heykelin açılış töreninde ben de bir konuşma yaptım. Halk Gazetesi Başredaktörü İttifak Mirzebeyli’nin takdimini yaptığı tören, anıtın hemen önünde 9 Kasım 2012 tarihinde gerçekleştirildi.
Kafkas ülkeleri tarihini, coğrafyasını, folklorunu, dilini öğrenmek isteyenler, Abbasqulu Ağa Bakıhanov’un eserlerini mutlak okumalıdırlar.
